W związku ze stałym obniżaniem dochodów jednostek samorządu przy jednoczesnym skokowym wzroście cen wynikającym z inflacji budżety samorządów powoli przestają się domykać. Coraz mniej samorządów generuje nadwyżkę operacyjną niezbędną do sfinansowania zadań inwestycyjnych, a zatem rozwojowych. Mało tego, jej brak skutecznie uniemożliwia korzystanie ze zwrotnych źródeł finansowania, gdyż nie zabezpiecza ich spłaty – mówi Małgorzata Kern, Przewodnicząca Zarządu Krajowej Rady Forów Skarbników JST działającej przy Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej im. Jerzego Regulskiego.

Które czynniki będące źródłem kryzysu i problemów samorządowych w ostatnich latach najsilniej wpłynęły na sytuację ekonomiczną samorządów?

Małgorzata Kern, Przewodnicząca Zarządu Krajowej Rady Forów Skarbników JST działającej przy Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej im. Jerzego Regulskiego: Od 2019 r. zmieniono zasady finansowania jednostek samorządu terytorialnego poprzez pomniejszenie podstawowego dla wielu z nich dochodu w postaci udziałów w podatku PIT płaconego przez mieszkańców. Wskutek tego budżety samorządów, których dotychczasowe działania zmierzały ku polepszaniu infrastruktury celem przyciągnięcia jak największej liczby mieszkańców, przestały mieć większy sens. Miasta na prawach powiatu „traciły” z tego tytułu ok. 9 proc. dochodów r/r, co w zestawieniu sumarycznym od 2019 do 2023 r. stanowi równowartość rocznych dochodów z PIT.

Co prawda, dochody od wspomnianego roku 2019 rosną, jednak wzrost ten wynika głównie z wpływu do budżetów kolejnych dotacji oraz środków na nowe zadania zlecone realizowane przez samorządy, związane m.in. z obsługą uchodźców czy rekompensatami dla mieszkańców i podmiotów wrażliwych z tytułu wzrostu cen nośników energii. Nie są to zatem środki w żaden sposób pozwalające na rozwój jednostki samorządowej, gdyż stanowią dochód i jednoczesny wydatek.

Jakie wprowadzone ostatnio zmiany legislacyjne, choćby w systemie podatkowym czy polityce kadrowej, najbardziej rzutują na budżety jednostek samorządowych?

Wciąż wprowadzane są kolejne zmiany legislacyjne, które nadal pomniejszają dochody własne samorządów, chociaż w mniej spektakularny sposób . Są to chociażby dochody z wymiany tablic rejestracyjnych. W wyniku zmiany prawa o ruchu drogowym zniesiono obowiązek wydawania karty pojazdu, nalepki kontrolnej, wymiany tablic rejestracyjnych, a także nałożono sankcję za niedotrzymanie 30-dniowego terminu na przerejestrowanie pojazdu. Spowodowało to spadek dochodów. Innym przykładem są dochody z podatku od spadków i darowizn – przekazana do Senatu ustawa z dnia 26 stycznia 2023 r. o zmianie ustaw w celu likwidowania zbędnych barier administracyjnych i prawnych podwyższa od 1 lipca 2023 r. o kilkaset procent kwoty wolne od podatku, co powoduje kolejne uszczuplenie dochodów.

Nadal ograniczane będą wpływy z PIT poprzez zmiany systemu podatkowego, w szczególności zmiany w ryczałcie – forma opodatkowania na zasadach ogólnych stała się mniej korzystna dla przedsiębiorców. Ci częściej decydują się na opodatkowanie w formie ryczałtu, z którego podatek nie jest już dochodem samorządu. Wartością możliwą do przewidzenia podczas projektowania budżetu była dotychczas opłata z tytułu przekształcenia użytkowania wieczystego we własność. Zmieniają to Ustawa o przekształceniu prawa użytkowania wieczystego gruntów zabudowanych na cele mieszkaniowe w prawo własności wraz z projektem zmian Ustawy o gospodarce nieruchomościami, likwidując tę formę użytkowania.

Jakie wyzwania stojące dziś przed skarbnikami samorządowymi w związku z bieżącą sytuacją finansową jednostek samorządu terytorialnego i regulacjami prawnymi powinny być traktowane priorytetowo?

W związku ze stałym obniżaniem dochodów jednostek samorządu przy jednoczesnym skokowym wzroście cen wynikającym z inflacji budżety samorządów powoli przestają się domykać. Coraz mniej samorządów generuje nadwyżkę operacyjną niezbędną do sfinansowania zadań inwestycyjnych, a zatem rozwojowych. Mało tego, jej brak skutecznie uniemożliwia korzystanie ze zwrotnych źródeł finansowania, gdyż nie zabezpiecza ich spłaty. Wielokrotnie wzrosła natomiast wysokość odsetek na ich obsługę. To kolejny ogromny wydatek. Zaczyna nam grozić brak środków na zabezpieczenie wkładu własnego do projektów unijnych i środków z Polskiego Ładu. Nie możemy również zapominać, że stworzone nowe inwestycje należy utrzymać, a więc zabezpieczyć finansowanie ich funkcjonowania w przyszłości, co aktualnie wydaje się bardzo trudne.

Czy wszystkie samorządy są w podobnym położeniu, czy też są jednostki bardziej i mniej uprzywilejowane?

Na zmianach legislacyjnych najbardziej ucierpiały miasta na prawach powiatu oraz samorządy, gdzie dochody z PIT stanowiły ważny element konstrukcji budżetu. Środki te zostały przesunięte do samorządów, które takich dochodów nie generowały w ogóle, a jeśli już, to były one bardzo niewielkie. Takie ręczne sterowanie przeczy zasadzie samorządności.

Jak generować oszczędności w samorządowych budżetach w czasach kryzysu i działać w kierunku wzrostu dochodów?

W 2023 r., po wszystkich cięciach wydatków, jakie były możliwe, samorządy stoją pod ścianą – brakuje możliwości dokonywania dalszych cięć, które zostały już wprowadzone w poprzednich latach, kosztem jakości życia mieszkańców gmin, miast, powiatów.

Jakie zmiany w systemie finansowania samorządów są najbardziej pożądane?

Jedynym rozwiązaniem tych problemów jest stworzenie stabilnego systemu finansowania samorządów poprzez przywrócenie finansowania dochodami z PIT, w myśl zasady, że źródłem finansowania jednostek samorządu w pierwszej kolejności powinna być lokalna baza podatkowa. Należy także wprowadzić zwrot podatku VAT od inwestycji publicznych oraz dokonać zmian, które zwiększałyby samodzielność samorządu w podatku od nieruchomości.

Jednocześnie bardzo ważne jest finansowanie edukacji. Środki na wynagrodzenia nauczycieli powinny być zabezpieczone w budżecie państwa. Także z niego powinny być finansowane w pełni wszystkie zadania zlecone.

Jakie zmiany dla samorządu w Polsce oznaczać może sytuacja finansowa, o której pani mówi?

Obawiamy się, że 2023 r. będzie rokiem wyjątkowo trudnym i odpowie na pytanie, czy w takiej formule finansowania samorząd w Polsce w ogóle przetrwa. Szkoda byłoby stracić tak ciężko wypracowany, ponad 30-letni dorobek, głównie ze szkodą dla naszych lokalnych społeczności.

Wywiad ukazał się w magazynie "Rynek Inwestycji" który jest Patronem medialnym naszych Kongresów. Link do wywiadu: https://rynekinwestycji.pl/budzety-samorzadow-przestaja-sie-domykac/

Rozmawiał Krzysztof Szewczyk, FRDL
Fot. Robert Szczechowiak

Małgorzata Kern − Przewodnicząca Zarządu Krajowej Rady Forów Skarbników JST działającej przy FRDL, skarbnik miasta Chorzów, poprzednio naczelnik WIAS w Regionalnej Izbie Obrachunkowej w Katowicach. Była członkiem Komitetu Monitorującego RPOWŚl 2007−2013 oraz Podkomitetu Monitorującego POKL 2007−2013. Przewodnicząca Rady Nadzorczej spółki gminnej, wykładowca w Wyższej Szkole Bankowej w Poznaniu. Jest absolwentką Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, studiów podyplomowych na Uniwersytecie Śląskim oraz Study Abroad Center na Wirtschaftsuniversitat w Wiedniu.

***

Finanse samorządowe będą przedmiotem pogłębionej dyskusji podczas V edycji Krajowego Kongresu Forów Skarbników − największego i najważniejszego wydarzenia dla skarbników jednostek samorządu terytorialnego. Wydarzenie odbędzie się w dn. 10–11 maja 2023 r. w Warszawie. Głównymi organizatorami są Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej im. Jerzego Regulskiego oraz działająca przy niej Krajowa Rada Forów Skarbników JST. „Rynek Inwestycji” jest partnerem medialnym wydarzenia. Serdecznie zapraszamy! 

Więcej informacji: https://www.kongresskarbnikow.pl/