8 marca 1990 r. Sejm uchwalił ustawę o samorządzie terytorialnym. Jej celem było ograniczenie władzy rządowej. Wprowadzenie samorządu terytorialnego na poziomie gmin było początkiem reaktywacji władz lokalnych w Polsce.


Jak pisał jeden z ojców współczesnego samorządu i Patron naszej Fundacji profesor Jerzy Regulski:

Przełamano pięć podstawowych monopoli państwa totalitarnego:

1. monopol polityczny - stwarzając możliwość wolnych wyborów władz lokalnych,

2. monopol władzy odrzucając zhierarchizowany ustrój,

3. monopol własność publicznej, przywracając własność komunalną i przeprowadzając pierwszą quasi prywatyzacyjną operację własności państwowej,

4. monopol finansów wydzielając finanse lokalne od budżetu państwa,

5. monopol administracji – przekazując całą administrację lokalną w ręce władz samorządowych.

– Wierzyliśmy, że samorządy staną się istotną siłą polityczną – wspominał we wspomnieniach Jerzy Regulski. Pierwsze miesiące 1990 roku to intensywne prace nad kształtem reformy. Ustawa o samorządzie terytorialnym zostaje uchwalona przez Sejm 8 marca (ostatecznie tytuł ustawy otrzymuje brzmienie ustawa o samorządzie gminnym). Nadchodzi historyczny moment, pierwsze wolne wybory samorządowe, które odbywają się 27 maja 1990 roku. – Miałem poczucie sukcesu. Zaraz po wyborach pojechałem na objazd gmin. Uczestniczyłem w pierwszych posiedzeniach rad, czując że słowo staje się ciałem, że coś powstaje z niczego. Poznałem wielu fantastycznych ludzi, którzy nagle poczuli się politykami w najlepszym znaczeniu tego słowa. Widziałem jak budzi się naród, aktywizują się lokalne elity wsi i małych miasteczek – czytamy we wspomnieniach Regulskiego. 

Reforma samorządowa oznaczała zasadniczą zmianę w funkcjonowaniu kraju. Sto tysięcy ludzi z urzędników państwowych stało się pracownikami samorządowymi. Administracja lokalna zmieniła się całkowicie, nie tylko ze względu na takie, czy inne kompetencje wójta, czy burmistrza. Zmianie uległ cały system zarządzania JST. To były czas wielkich przemian politycznych – obywatele mogli wreszcie sami spośród siebie wybierać swoich przedstawicieli. Gminy uzyskały odrębność osobowość prawną, a ich finanse zostały wyodrębnione z centralnego budżetu państwa.

Dziś zastanawiamy się nad "Potrzebą zmian w samorządzie terytorialnym". Przygotowaliśmy publikację, która ma na celu zarysowanie pola dyskusji – możliwie szerokiego i obejmującego różnorodne zagadnienia. W ten sposób chcemy rozpocząć pracę, która ma szansę przynieść konkretne propozycje reform dostosowujących samorząd terytorialny do nowych czasów.