Konsultacje społeczne są jedną z instytucji służących do bezpośredniego włączania mieszkańców w samorządowy proces decyzyjny. Czy ustalenia przyjęte w konsultacjach społecznych powinny być uwzględniane przez organy j.s.t.?

Przepisy tzw. „ustrojowych ustaw samorządowych” przewidują możliwość przeprowadzania konsultacji społecznych w gminach, powiatach i województwach. Ustawodawca nie określa wprost istoty konsultacji społecznych. Uregulowanie zasad i trybu przeprowadzania konsultacji społecznych pozostawiono radom i sejmikom, które w tym celu powinny podjąć odpowiednią uchwałę.

Zgodnie z przepisami ustaw konsultacje społeczne przeprowadzane są dwóch kategoriach spraw. Po pierwsze przepis ustawy może przewidywać konieczność przeprowadzenia konsultacji społecznych. Dzieje się tak np. w sprawach dotyczących:

  • ustalenia dodatkowej nazwy miejscowości w języku mniejszości;
  • ustanowienia strefy czystego transportu;
  • powoływania jednostek pomocniczych gminy lub zmiany ich statutów;
  • zmiany granic gminy lub powiatu w drodze rozporządzenia Rady Ministrów.

Po drugie, konsultacje społeczne mogą być przeprowadzane w sprawach ważnych dla danej wspólnoty samorządowej. Wówczas decyzja o ich przeprowadzeniu zależy od organów samorządu terytorialnego. W zależności od regulacji zawartych w prawie miejscowym odpowiednie rozstrzygnięcie może wydać rad lub sejmik, albo organ wykonawczy – wójt (burmistrz, prezydent miasta), zarząd powiatu, zarząd województwa.

Powszechny charakter konsultacji

Konsultacje społeczne są instytucją o charakterze powszechnym. Prawo do udziału w nich (bycia konsultowanym) wynika z przynależności do wspólnoty samorządowej w ramach której zarządzane są konsultacje. Oznacza to, że prawo do udziału w konsultacjach społecznych przysługuje mieszkańcom jednostki samorządu terytorialnego – gminy, powiatu, województwa. W prawie miejscowym nie można przewidywać np., że prawo do udziału w konsultacjach społecznych przysługuje tylko mieszkańcom zameldowanym na pobyt stały na terenie j.s.t. w której przeprowadzane są konsultacje społeczne. Nie można także ustanawiać cenzusu wieku, który uprawnia do udziału w konsultacjach społecznych. Tego rodzaju przepisy prawa miejscowego są uznawane za istotnie naruszające prawo i wojewodowie stwierdzają ich nieważność w procesie nadzoru.

Kiedy można prowadzić konsultacje społeczne?

W ramach konsultacji społecznych mieszkańcy mogą wyrażać opinie w sprawie będącej przedmiotem konsultacji. Przyjmuje się, że konsultacjom społecznym powinny podlegać sprawy mające znaczenie dla całej wspólnoty samorządowej. Nie jest dopuszczalne przeprowadzanie konsultacji społecznych w indywidualnych sprawach administracyjnych, których załatwienie kończy się wydaniem decyzji administracyjnej. Oznacza to, że konsultacji społecznych nie można prowadzić w związku z wydawaniem np. decyzji o warunkach zabudowy. Stwierdzenie jaka konkretna sprawa jest „ważna” dla wspólnoty samorządowej pozostawiono jej organom.

Kompetencja do zarządzenia konsultacji społecznych w konkretnej sprawie może przysługiwać zarówno organowi stanowiąco-kontrolnemu jak i organowi wykonawczemu j.s.t. Organ stanowiąco-kontrolny zawsze może podjąć uchwałę indywidualno-konkretną w której określa przedmiot konsultacji. Natomiast organ wykonawczy może zostać upoważniony, w akcie prawa miejscowego, do zarządzania konsultacji społecznych na podstawie przepisów uchwały przyjętej przez radę lub sejmik.

Co zawrzeć w uchwale o konsultacjach społecznych?

W uchwale określającej zasady i tryb przeprowadzania konsultacji społecznych należy określić:

  • kto może składać wnioski w sprawie zarządzenia konsultacji społecznych (może to być np. grupa mieszkańców j.s.t., grupa radnych);
  • treść wniosku o przeprowadzenie konsultacji społecznych;
  • termin w jakim należy rozpoznać wniosek o przeprowadzenie konsultacji społecznych i sposób zawiadamiania wnioskodawców o sposobie załatwienia wniosku;
  • formy w jakich przeprowadzane są konsultacje społeczne w danej j.s.t.;
  • sposób zawiadamiania mieszkańców o trwających konsultacjach społecznych;
  • sposób ustalania rezultatu konsultacji społecznych (np. raport z przeprowadzonych konsultacji społecznych).

W praktyce samorządowej szczególnie istotną sprawą jest określenie form konsultacji społecznych. Jednymi z najpopularniejszych form konsultacji społecznych są badania ankietowe lub protokołowane spotkania z mieszkańcami. Można spotkać się także z takimi formami jak debaty z udziałem ekspertów lub spacery badawcze. Ta ostatnia metoda umożliwia „wyjście z urzędu” i przeprowadzenie konsultacji terenowych, co pozwala na przybliżenie problemu uczestnikom konsultacji.

Ciekawym rozwiązaniem jest powoływanie specjalnych rad konsultacyjnych. Są to organy pomocnicze w skład których wchodzą przedstawiciele samorządowego urzędu, przedstawiciele rady, przedstawiciele mieszkańców i NGO. Celem istnienia takich struktur jest zwiększenie transparentności procesu rozpoznawania wniosków o przeprowadzanie konsultacji społecznych. Rady ds. konsultacji społecznych zazwyczaj wydają niewiążące opinie w sprawie zarządzenia konsultacji na podstawie konkretnego wniosku. Ostateczna decyzja należy jednak organów j.s.t.

Przepisy ustaw mogą przewidywać odrębne regulacje dotyczące konsultacji społecznych w niektórych sprawach. Na przykład w nowelizacji ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z września 2023 r. ustanowiono obowiązek przeprowadzania konsultacji społecznych na szczególnych zasadach w sprawach dotyczących uchwalania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. W tego rodzaju sprawach należy bezpośrednio stosować przepisy właściwej ustawy, a nie przepisy prawa miejscowego ustanowionego na podstawie przepisów ustrojowych ustaw samorządowych.

Ustawodawca do konsultacji społecznych zalicza także budżet obywatelski. Tego rodzaju kwalifikacja nie wydaje się jednak właściwa. W przypadku konsultacji społecznych ustalenia w nich podjęte nie wiążą organów gminy. Są one jedynie wskazówką co do sposobu załatwienia danej sprawy i nie muszą być brane pod uwagę. Natomiast w przypadku budżetu obywatelskiego mieszkańcy w bezpośrednim głosowaniu decydują o części wydatków z budżetu j.s.t. w kolejnym roku budżetowym. Dlatego też istota budżetu obywatelskiego jest bliższa referendum lokalnemu, niż konsultacjom społecznym jako takim.

Cel konsultacji społecznych

Konsultacje społeczne stanowią nieocenione narzędzie, które umożliwia mieszkańcom bezpośredni wpływ na decyzje podejmowane przez jednostki samorządu terytorialnego. Poprzez aktywny udział w konsultacjach, społeczność lokalna ma szansę wyrazić swoje opinie i potrzeby, co prowadzi do tworzenia bardziej trafnych i akceptowanych rozwiązań. Różnorodność form konsultacji, takich jak ankiety, spotkania czy powoływanie rad konsultacyjnych, sprzyja większej transparentności i buduje zaufanie między obywatelami a władzami. Zachęcamy do przeprowadzania konsultacji społecznych, gdyż przyczyniają się one do tworzenia silnej, świadomej i zaangażowanej wspólnoty samorządowej, w której głos każdego mieszkańca ma znaczenie.

Innowacyjne metody konsultacji społecznych

W kolejnych wpisach Blogu Edukacji Samorządu Terytorialnego znajdą Państwo informacje o innowacyjnych formach przeprowadzania konsultacji społecznych. W kolejnych tygodniach przeczytacie o takich rozwiązaniach jak e-konsultacje, platformy konsultacyjne, design thinking, metody deliberacyjne. Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej im. Jerzego Regulskiego zachęca do wdrażania innowacji społecznych, które mają na celu zwiększanie udziału obywateli w kształtowaniu polityk publicznych. Zachęcamy do śledzenia wpisów na BEST oraz innych aktualności przygotowywanych przez zespół FRDL.

Jakub Dorosz-Kruczyński