Jakie ważne dla mieszkańców sprawy mogą być przedmiotem referendum lokalnego?

Przedmiotem referendum lokalnego mogą być m.in. sprawy istotne dla danej wspólnoty samorządowej. Ustawowe przepisy są jednak niedookreślone. Stąd pojawia się pytanie o to, jakie konkretne sprawy mogą być poddane pod głosowanie powszechne?

Referendum lokalne stanowi ważny instrument demokracji bezpośredniej, gwarantowany przez art. 170 Konstytucji RP. W myśl tego przepisu członkowie wspólnot samorządowych mogą bezpośrednio decydować w drodze referendum o sprawach dotyczących ich lokalnej społeczności. Zgodnie z Konstytucją przedmiotem takiego referendum mogą być wszelkie kwestie, które wykazują istotny związek z daną wspólnotą samorządową i mieszczą się w granicach kompetencji lokalnych organów samorządu terytorialnego. Jak wskazuje Europejska Karta Samorządu Lokalnego, prawo obywateli do uczestniczenia w zarządzaniu sprawami publicznymi stanowi jedną z fundamentalnych zasad demokracji lokalnej. Referendum lokalne może dotyczyć zarówno kwestii istotnych, takich jak odwołanie organów samorządu terytorialnego, decyzje dotyczące lokalnych podatków, inwestycji infrastrukturalnych czy środowiskowych, jak i innych spraw kluczowych dla jakości życia i tożsamości danej społeczności lokalnej. Co istotne, kwestie będące przedmiotem referendum nie mogą naruszać obowiązującego prawa ani obejmować spraw pozostających poza kompetencjami jednostki samorządu terytorialnego, co stanowi istotną granicę jego stosowania.

Co może być przedmiotem referendum lokalnego?

Przepisy prawa – Konstytucja RP oraz ustawa o referendum lokalnym[1] – określają, że przedmiotem referendum lokalnego mogą być sprawy dotyczące wspólnoty samorządowej, mieszczące się w zakresie zadań i kompetencji organów danej jednostki samorządu terytorialnego, jak również inne istotne sprawy dotyczące społecznych, gospodarczych lub kulturowych więzi łączących tę wspólnotę.

Zgodnie z art. 170 Konstytucji RP, członkowie wspólnoty samorządowej mają prawo decydować o sprawach tej wspólnoty bezpośrednio, w drodze referendum. Przedmiotem takiego referendum mogą być kwestie zaliczane do zadań publicznych samorządu, ale także inne sprawy o istotnym znaczeniu dla społeczności lokalnej, nawet jeśli formalnie nie mieszczą się w kompetencjach organów samorządu. Ważne jest jednak, by przedmiot referendum odnosił się do interesów lokalnej wspólnoty oraz aby nie obejmował spraw sprzecznych z prawem, w tym np. indywidualnych decyzji administracyjnych czy bieżących zadań administracyjnych.

Orzecznictwo sądowe oraz doktryna podkreślają, że sprawy będące przedmiotem referendum muszą mieć istotny, zasadniczy charakter dla danej wspólnoty samorządowej. Referendum lokalne nie jest bowiem narzędziem do rozstrzygania bieżących lub powtarzalnych kwestii administracyjnych, lecz powinno być stosowane w sytuacjach o szczególnej wadze, gdzie uzasadnione jest bezpośrednie zaangażowanie mieszkańców w podejmowanie decyzji.

Ponadto, jak wskazuje się w komentarzach i orzecznictwie, przedmiot referendum nie powinien obejmować ogólnej polityki władz lokalnych w danym obszarze (np. ogólnej polityki oświatowej), gdyż pytanie referendalne musi dotyczyć jasno określonej sprawy i dawać możliwość precyzyjnego wypowiedzenia się przez głosujących.

Referenda lokalne są przeprowadzane w sprawach, które bezpośrednio dotykają codziennego życia mieszkańców i budzą silne emocje oraz kontrowersje społeczne. Często przedmiotem referendum są kwestie środowiskowe, takie jak lokalizacja elektrowni wiatrowych, budowa spalarni odpadów lub zamknięcie ważnego przejazdu kolejowego dla samochodów osobowych. Innymi istotnymi sprawami poddawanymi pod głosowanie są inwestycje wpływające na przestrzeń publiczną, jak np. rewitalizacja zabytkowych parków miejskich lub przekształcenie terenu zielonego na potrzeby budownictwa mieszkaniowego. W praktyce mieszkańcy decydują również o sprawach związanych z lokalną infrastrukturą drogową oraz zmianami w ruchu ulicznym w centrach miast, a także finansowaniu z budżetu miasta programów zdrowotnych, np. procedur zapłodnienia pozaustrojowego (in vitro).

Kto jednak może zainicjować referendum lokalne?

Zgodnie z obowiązującymi przepisami (art. 4 u.r.l.), prawo do zainicjowania referendum przysługuje wyłącznie dwóm podmiotom:

1. Organowi stanowiącemu jednostki samorządu terytorialnego – czyli radzie gminy, radzie powiatu lub sejmikowi województwa. Taki organ może samodzielnie podjąć uchwałę o przeprowadzeniu referendum, gdy uzna, że sprawa wymaga bezpośredniej decyzji mieszkańców. W praktyce często dzieje się tak wtedy, gdy kwestie są szczególnie kontrowersyjne lub gdy organ chce zwiększyć społeczną akceptację podejmowanej decyzji.
2. Mieszkańcom wspólnoty samorządowej – inicjatywa oddolna wymaga zebrania określonej liczby podpisów. Dla gminy i powiatu wymagana liczba podpisów to co najmniej 10% mieszkańców uprawnionych do głosowania, natomiast na poziomie województwa wystarczy 5%. Inicjatywa mieszkańców podkreśla obywatelski charakter referendum i wzmacnia poczucie odpowiedzialności za lokalne sprawy.

Warto zaznaczyć, że przepisy nie pozwalają innym podmiotom – takim jak partie polityczne, organizacje społeczne czy organy wykonawcze (np. wójt, burmistrz, zarząd powiatu) – na samodzielne inicjowanie referendum lokalnego. Mogą one jednak proponować lub rekomendować przeprowadzenie referendum, zwracając się do organu stanowiącego lub do mieszkańców, którzy formalnie mogą taki wniosek złożyć.

Taki model inicjowania referendum lokalnego służy zarówno zapewnieniu sprawności procesu decyzyjnego, jak i aktywizacji obywatelskiej mieszkańców, którzy w bezpośredni sposób wpływają na losy swojej wspólnoty samorządowej.

Decyzja rady ws. referendum

Sam wniosek obywateli, nawet poparty wymaganą liczbą podpisów mieszkańców, nie jest automatycznie wystarczający do zarządzenia referendum lokalnego. Procedura wymaga bowiem, aby wniosek ten został rozpatrzony przez organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego. Organ ten sprawdza, czy wniosek spełnia wymogi formalne określone w ustawie, oraz czy przedmiot proponowanego referendum jest zgodny z prawem i mieści się w zakresie dopuszczalnych kwestii podlegających głosowaniu.

Jeżeli wniosek mieszkańców spełnia wszystkie te kryteria, organ stanowiący ma obowiązek podjąć uchwałę o przeprowadzeniu referendum. Jednakże, jeśli wniosek zawiera błędy formalne, jest niezgodny z prawem lub dotyczy spraw spoza kompetencji jednostki samorządu terytorialnego, organ może odmówić zarządzenia referendum.

Zatem inicjatywa mieszkańców stanowi kluczowy element procesu, lecz nie jest jedynym warunkiem koniecznym do przeprowadzenia referendum lokalnego. Decydującą rolę odgrywa ocena formalno-prawna dokonana przez organ stanowiący.

Zgodnie z ustawą o referendum lokalnym, referendum w sprawach ważnych dla mieszkańców jest uznawane za ważne, jeśli weźmie w nim udział co najmniej 30% osób uprawnionych do głosowania. Rozstrzygnięcie w referendum zapada, jeżeli za jednym z rozwiązań oddano więcej niż połowę ważnych głosów.

Jakub Dorosz-Kruczyński